Sint Nicolaas en Zwarte Piet: hartelijk welkom!

Het is alweer bijna zover: de goedheiligman en zijn trouwe helpers kloppen binnenkort weer bij ons aan.
Wat een heerlijk kinderfeest! Gezellig, met de familie, een feest voor jong en
oud. Cadeaus met surprises of gedichten, of gewoon leuk verpakt. Spannend voor
hen die nog geloven en gewoon leuk voor alle anderen.

 

                                         Weet u eigenlijk iets van de geschiedenis van dit feest?

                                         Of is het pas nu dat u iets hierover leest? 

                                         Dan zet ik hier feitje voor feitje,

                                         voor u alles op een rijtje.

                                         En aan het eind van het historisch verhaal,

                                         de belichting van een jammerlijk schandaal.

 

• Het Sinterklaasfeest is afkomstig van Sint-Nicolaas van Myra, een bisschop die leefde in de derde en vierde eeuw
  na Christus in Turkije, dat toen Klein-Azië heette. Volgens de legende is Sint-Nicolaas een kindervriend. Zo zou hij drie levenloze jongetjes weer
  tot leven hebben gewekt.
• Sinds de dertiende eeuw wordt Sint-Nicolaas in West-Europa vereerd en wordt hij gezien als beschermer van onder andere de
  huwbare jeugd, scholieren, kooplieden, zeelieden en reizigers.
• Sint Nicolaas stierf op 6 december van het jaar 342. Zoals gebruikelijk in die tijd  was de sterfdag de dag om iemand
  te gedenken, en men begon daarmee op de avond van de voorafgaande dag.
• De verering van Sint Nicolaas is in Nederland ingevoerd door de Byzantijnse prinses Theophanu, die trouwde met keizer Otto II. Deze Duitse keizer hield o.a. hof in Nijmegen. In die plaats staat op het Valkhof nog altijd de Sint-Nicolaaskapel, die door toedoen van deze prinses werd gebouwd ter ere van de heilige.
• Sint Nicolaas is de beschermheilige van de gewone mensen en van de kinderen. Maar ook van schippers en zeelieden, reizende kooplui, berouwvolle dieven, apothekers, brouwers en studenten. En van mensen die een echtgenoot zoeken, en van echtgenoten met een kinderwens.
• Het gebruik ontstond om op 5 december uit de kinderen van de stad een kinderbisschop te kiezen, met enkele assistenten. Tot 28 december kreeg deze groep kinderen voedsel en geschenken, waaronder schoenen. De overige kinderen kregen geld en een vrije dag op 6 december, de sterfdag van Sint-Nicolaas, om feest te kunnen vieren.
• Op 5 december 1427 werd door armere mensen voor het eerst de schoen gezet in de Utrechtse Sint-Nicolaaskerk. De rijken stopten wat in de schoenen op 5 december en een dag later werd de opbrengst verdeeld onder de armen.
• Vanaf de zestiende eeuw zetten kinderen hun schoen thuis. De schilder Jan Steen legde dit vast in het schilderij het Sint-Nicolaasfeest.

JAN STEEN (±1625 – 1679)

 

• Op dit schilderij zien we het gezin toekijken hoe een klein meisje haar geschenk uitpakt. Op het schilderij staat echter ook een huilende jongen, die blijkbaar achter het net vist. Bij de andere gezinsleden valt enig leedvermaak niet te ontkennen…
• Vaak kregen de kinderen naast een cadeautje ook snoepgoed in hun schoen, zoals pepernoten en speculaas. Wanneer je een zakje zout of een roe in je schoen vond, betekende dit dat je te oud was voor het Sinterklaasfeest.

 

• Waar Sints hulp Zwarte  Piet precies vandaan komt is niet duidelijk. Hier bestaan meerdere verhalen over. Zo zou Piet een wees zijn afkomstig uit Afrika die, na slaaf te zijn geweest als dank voor zijn vrijlating, Sint Nicolaas is blijven helpen. Maar op het schilderij van Jan Heinsch is de helper (rechts van Sint Nicolaas) in ieder geval niet zwart.

JAN JIŘÍ HEINSCH (1647 – 1712)

         In het boekje van Schenkman uit 1850 verscheen voor de Lage Landen een zwarte knecht.

   

Prent uit het boekje van Jan Schenkman, 1850

 

·         De Amsterdamse onderwijzer Schenkman was een groot liefhebber van het Sinterklaasfeest, en daarnaast was hij zeer actief in de beweging tégen de slavernij. Schenkman beschreef in zijn boekje een reeds bestaand traditioneel feest en heeft met het verschil in huidskleur geen enkele meester-knechtverhouding willen suggereren.

• In een boek uit 1802 wordt afkeurend gesproken over de gewoonte om op 6 december “kerels met rammelende kettingen langs de huizen te laten gaan, om kinderen bang te maken” (De liedregel “Makkers staakt uw wild geraas” refereert aan deze gewoonte. Het boek uit 1802 schrijft: ‘Den zoeten kinderen gooiden zij lekkers toe, en sloegen vaak de stoute jongens, welken zij ook eene roede brachten.)
• De volkstraditie waarbij mensen zich zwart schminken in midwintertijd komt al eeuwenlang (sinds het begin van de jaartelling) binnen en buiten Europa voor. De viering van het Noorozfeest in Iran, waarbij Nooroz met een lange witte baard en een met goud afgezette muts wordt uitgebeeld, en zijn schelmse helper Haji Firoez naar traditie met een zwartgemaakt gezicht rondloopt staat op de lijst van werelderfgoed van Unesco. In Afrika zijn er volkeren waarbij hetzelfde ritueel plaatsvindt, alleen schminkt men zich wit….
• In al deze uitingsvormen gaat het in de uitbeelding slechts om het contrast, zonder dat dit contrast tot inhoudelijke gevolgtrekkingen zou hoeven leiden.
• Terug naar de situatie in Nederland. Hoe ontwikkelde zich het grootste volksfeest van Nederland zich vanaf de tweede helft van de 19^e eeuw??
•  Tot halverwege de negentiende eeuw was Sint-Nicolaas een kindervriend die niet zichtbaar was. Tegen 1850 trad hij op in het openbaar, natuurlijk in bisschopskleren. Later werd hij vergezeld door Zwarte Piet, die de rol van de bestraffer op zich nam en de roe vasthield. Tot 1850 kwam Zwarte Piet niet in de verhalen van Sinterklaas voor, wat natuurlijk niet uitsluit dat hij toen ook al wel bestond.
• Pakjesavond op 5 december werd na de Tweede Wereldoorlog steeds grootser doordat de welvaart in Nederland toenam. De schoen werd bovendien steeds vaker gezet. Sinterklaas transformeerde van een magische brenger tot een opa-achtige kindervriend.
• Zwarte Piet transformeerde van helper van de Sint (drager van de roe waarmee lijfstraffen konden worden gegeven en dus iemand om voor uit te kijken) tot een vrolijke, olijke clowneske grappenmaker.
• Daarnaast werd Sinterklaas ook meer een familiefeest in plaats van alleen een kinderfeest. Op pakjesavond worden vaak cadeaus gepresenteerd met een gedicht van de Sint.
• Naast pakjesavond zijn er ook andere manieren om Sinterklaas te vieren. Voorbeeld zijn het maken van surprises en sinterklaasdobbelen.

 

Verdere wetenswaardigheden:

• De mijter van de Sint is een kerkelijk hoofddeksel; in de tijd waarin Nicolaas leefde (4^e eeuw) bestond de mijter nog niet.
• Best mogelijk dat Nicolaas (als bisschop) een staf gebruikt heeft, maar dat is dan een herdersstaf geweest (symbolisch voor de taak van de bisschop, hij was de herder van de kerkelijke kudde) maar dan in ieder geval niet van goud, en zonder krul.
• Het paard is ooit aangewezen als vervoersmiddel voor een hooggeplaatst geestelijke. Vandaar dat Sinterklaas in de traditie op een schimmel rijdt.

Dat hij daarmee over daken rijdt gaat terug op een oud-Germaanse voorstelling van de oppergod Wodan. Witte paarden waren heilig bij de Germanen.

• Sint Nicolaas is, zoals gezegd, beschermheilige van zeelieden. (Veel havensteden hebben een Sint Nicolaaskerk)

·         Jan Schenkman maakt in zijn boekje uit 1850 van de boot van de Sint een stoomboot; die was toen net uitgevonden.

·         Chocoladeletters: op de kloosterscholen kregen leerlingen schrijfles m.b.v. losse broodletters. In onze tijd zijn dit letters van chocola.

·         Marsepein heeft vaak de vorm van een dier (b.v. varken). Dit is een verwijzing naar de slacht, die in de koude donkere weken voor Kerst werd uitgevoerd, om de karigheid van die periode te doorbreken.

·         Pepernoten zijn een oud symbool van vruchtbaarheid.

• De roe, waarmee kinderen een onschuldig pijnloos tikje kan worden gegeven is vanouds een takkenbos die werd gebruikt voor het schoonmaken van schoorstenen. Met de bij de roe behorende zak werd het roet uit de schoorsteen opgevangen. De schilderijen van Jan Steen suggereren dat een roe in de schoen werd gedaan om een kind aan te geven, dat het te groot geworden was voor het Sinterklaasfeest.
• De schoorsteen is een Middeleeuwse uitvinding. Het heeft een symbolische uitstraling, omdat de schoorsteen de aarde met de hemel verbindt.
• Zwarte Piet draagt op oude afbeeldingen vaak oorringen. Oorringen waren voorbehouden aan matrozen; met het edelmetaal waarvan de oorringen waren gemaakt kon eventueel hun begrafenis worden betaald. Slaven droegen nooit oorringen….

 

Kortom, het Sinterklaasfeest is een prachtig feest, met een lange, interessante historische achtergrond.

Helaas doen de commercie en enkele minderheden deze mooie traditie geen recht:  denk hierbij aan het snoepgoed dat al in september in de winkels ligt – blijkbaar wil elke winkel(keten) zorgen dat ze de eerste zijn om de meeste omzet te bereiken.

Zou het niet mooi zijn als  onderling een datum werd afgesproken…bijvoorbeeld 01 november…als begin van het snoepgoed…en zo ook: geen kerstartikelen in de etalages tot 06 december, de dag na Sinterklaas…?

Zo kunnen we speciale gelegenheden ook speciaal houden!

En dan natuurlijk (beter gezegd: helaas) de “Zwarte Piet discussie”!!

Hoezo discussie?

Vanuit historisch perspectief is er geen enkel verband met slavernij – dat wordt er echt met de (zwarte krul)haren bijgesleept…en waarom..? Nou ja, blijkbaar voelen sommigen zich daarmee beledigd (waarbij gemakshalve wordt voorbijgegaan aan het feit dat vele Nederlanders zich beledigd voelen door het gijzelen van een oude, oer-Hollandse traditie.)

Het is duidelijk dat Sint Nicolaas altijd al één of meer helpers had, van verschillende etnische afkomst, afhankelijk van het tijdsbeeld van destijds. De hoogtijdagen van de slavernij waren in de 17^e en 18^e eeuw. Dat pas sinds 1850 Sint Nicolaas’ helper zwart is, terwijl de slavenhandel in 1815 was afgeschaft, is te danken aan een Amsterdamse schoolmeester die gewoon een leuk prentenboekje voor de kinderen wilde schrijven. Een gekleurde helper had wellicht te maken met bruikbaarheid in evt. zwart/wit druk. En:

 

Als mensen dan zeggen dat een etnische knecht hun doet denken aan het slavernijverleden, gebeurt dat dan ook als ze een houten schip zien? Of Delfts blauw? Of leren sandalen? Lang haar? Of zou het gewoon zijn dat er een ander plan achter zit?

….Kijk maar eens naar de duurzame ontwikkelingsdoelen 4 en 5 van het W.E.F.  link

En wat dacht u van verboden op vuurwerk? Paasvuren? Carbid schieten?

Ja hoor, echt uitsluitend en  alleen voor uw veiligheid…!

 

Roelant 

 

Bronnen

https://isgeschiedenis.nl/nieuws/hoe-ontstond-het-sinterklaasfeest

https://www.sinterklaasfan.nl/geschiedenis.html

https://nl.wikipedia.org/wiki/Sinterklaas#Introductie_van_Zwarte_Piet

https://www.kunstcontext.com/ckv/sd3read.htm 

wie is de echte Sinterklaas? Cultuur onder Vuur, lespakket over Sinterklaas

Tot slot nog een filmpje over Sinterklaas in Nederland, anno 2022: “Ha gelukkig, ‘t is november”. -een liedje met vele illustraties!

Klik snel op het driehoekje om af te spelen!